This study analyzes the root causes, strategic objectives, and implementation mechanisms of the Russian Empire’s military-political expansion into Central Asia, specifically the Zarafshan Valley, during the 1860s, based on primary sources. The article substantiates that the Empire’s actions in the region were not a spontaneous process but the product of a deeply calculated geostrategic plan – a proactive policy aimed at “connecting the Orenburg and Siberian lines”, achieving “cotton independence”, and halting the northward advance of the British Empire. The author examines A.I. Glukhovsky’s strategic projects, the diplomatic nature of the Gorchakov Circular, and the internal political crisis in the Emirate of Bukhara in their dialectical interconnection. The research scientifically demonstrates that the capture of the Zarafshan Valley was the decisive stage in transforming the region into a raw material appendage of the Empire.

Russian Empire, Zarafshan Valley, Emirate of Bukhara, geostrategy, cotton crisis, Gorchakov Circular, A.I. Glukhovsky, Great Game, colonialism, military expansion.

Холиқова Р.Э. Россия – Бухоро: тарих чорраҳасида (XIX асрнинг иккинчи ярми – XX аср бошлари). – Тошкент: O‘qituvchi, 2005.

Скайлер Ю. Туркистон: Россия Туркистони, Қўқон, Бухоро ва Ғулжага саёҳат қайдлари / Таржимон З.А.Саидбобоев. – Тошкент: O‘zbekiston, 2019. 16-б.

Скайлер Ю. Ўша асар. 16-б.

Скайлер Ю. Ўша асар. 49-б.

Ураков Д.Ж. Туркистонда Россия империяси маъмуриятининг расмий ҳисоботлари – тарихий манба сифатида (XIX аср охири – XX аср бошлари). Тарих фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. – Тошкент, 2006.

Логофет Д.Н. Бухарское ханство под русским протекторатом. Т. I. – Санкт-Петербург, 1911.

Белявский Н.Н. Материалы по Туркестану. – Санкт-Петербургъ, 1885.

Справочная книжка Самаркандской области на 1898 г. Выпуск VI. – Самарканд, 1899.

Убайдуллаев У.А. К характеристике колонизаторской политики царской России в Туркестане. Общественные науки в Узбекистане, № 3–4. 1999.

Исакова М. Россия империясининг Бухоро амирлиги ҳудудларини босиб олишига оид айрим мулоҳазалар // “Доно Зиёева номидаги “Ўзбекистон тарихининг долзарб масалалари” тўплами. – Тошкент: Фан, 2022. 31-б.

Исакова М. Ўша мақола. 32-б.

Ураков Д.Ж. Туркистон генерал-губернаторлигининг қўшни давлатлар билан сиёсий ва иқтисодий алоқалари. – Тошкент, 2021. 13-б.

Ураков Д.Ж. Ўша асар. 74-б.

Izoh: Nikolay Pavlovich Ignatyev (1832–1908) – graf, rus davlat arbobi, diplomat va infanteriya generali. 1858-yilda Xiva va Buxoroga diplomatik missiya bilan yuborilgan. Uning asosiy vazifasi mintaqadagi siyosiy vaziyatni oʻrganish, Britaniya taʼsirini kamaytirish va Rossiya uchun savdo imtiyozlariga erishish boʻlgan. Uning sayohati natijasida toʻplangan maʼlumotlar Rossiyaning Oʻrta Osiyoni bosib olish rejalarini ishlab chiqishda muhim rol oʻynagan. Keyinchalik Osiyo departamenti direktori va Rossiyaning Turkiyadagi elchisi kabi yuqori lavozimlarda ishlagan.

Мустабид тузумнинг Ўзбекистон миллий бойликларини талаш сиёсати: тарих шоҳидлиги ва сабоқпари (1865 – 1990 йиллар) / Лойиҳа раҳбари ва масъул муҳаррир: Д.А.Алимова. – Тошкент: Шарқ, 2000. 14-б.

Ўша асар. 8-б.

Ўша асар. 9-б.

Ўша асар. 10-б.

Одилов А.А. Бухоро амирлигида миллий озодлик ҳаракатлари тарихи. Тарих фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертация. – Тошкент, 2003. 5–6-б.

Одилов А.А. Ўша асар. 56-б.

Мусаев H. XIX асрнинг иккинчи ярми – XX аср бошларида Туркистонда саноат ишлаб чиқаришининг шаклланиши. – Тошкент: Iqtisod-moliya, 2008.

Izoh: Gorchakov sirkulyari – Rossiya Tashqi ishlar vaziri knyaz Aleksandr Gorchakov tomonidan 1864-yil 21-noyabrda (eski sana) ishlab chiqilgan va Yevropadagi Rossiya elchilariga yuborilgan diplomatik nota. Unda Rossiyaning Oʻrta Osiyodagi harakatlari majburiy va mudofaa xarakteriga ega ekanligi, imperiyaning maqsadi “varvar” xalqlardan madaniy hududlarni himoya qilish uchun barqaror chegaralarni oʻrnatish ekanligi da’vo qilingan. Bu hujjat Rossiyaning bosqinchilik siyosatini oqlash uchun moʻljallangan siyosiy-mafkuraviy vosita edi..

Халфин Н.А. Присоединение Средней Азии к России (60–90-е годы XIX в.). – Москва: Наука, 1965. С. 171.

Халфин Н.А. Ўша асар. С. 17.

Халфин Н.А. Ўша асар. С. 111.

Халфин Н.А. Ўша асар. С. 136.

Izoh: N.A.Xalfin oʻz asarida podsho Rossiyasining Oʻrta Osiyoni bosib olishi sabablarini tahlil qilar ekan, bu jarayonni faqatgina harbiy istilo sifatida emas, balki imperiyaning iqtisodiy va geosiyosiy manfaatlari bilan uzviy bogʻliq holda koʻrib chiqadi. Muallif Rossiyaning maqsadi Hindistonni bosib olish emas, balki Britaniya imperiyasining Oʻrta Osiyoda mustahkamlanib olishiga yoʻl qoʻymaslik va mintaqani oʻzining xomashyo bazasi hamda savdo bozoriga aylantirish boʻlganini arxiv hujjatlari asosida isbotlashga harakat qiladi..

Галузо П.Г. Туркестан – колония (очерк истории Туркестана от завоевания русскими до революции 1917 года). – Москва, 1929. С. 5.

Галузо П.Г. Ўша асар. С. 6.

Izoh: Aleksandr Ivanovich Gluxovskoy (1838–1912) – Rossiya imperiyasi Bosh shtabining ofitseri, keyinchalik general-leytenant. U Oʻrta Osiyo boʻyicha mutaxassislardan biri boʻlib, mintaqaning harbiy-strategik, geografik va iqtisodiy jihatlarini chuqur oʻrgangan. Mazkur “Maʼruza” (“Записка”) 1866-yil atrofida, Rossiyaning Buxoro amirligiga qarshi hal qiluvchi harbiy harakatlari arafasida tayyorlangan. Bu hujjat tarixiy yilnoma emas, balki imperiya hukumatiga Buxoroni boʻysundirish zarurati va uning eng samarali yoʻllari haqida taqdim etilgan harbiy-strategik tahlil va tavsiyanomadir. Shuning uchun undagi maʼlumotlar Rossiyaning Oʻrta Osiyodagi asl maqsadlarini tushunish uchun qimmatlidir.

Глуховской А.И. Записка о значении Бухарского ханства для России и о необходимости принятия решительных мер для прочного водворения нашего влияния в Средней Азии. – Санкт-Петербург, 1867. С. 11.

Глуховской А.И. Ўша асар. С. 11.

Глуховской А.И. Ўша асар. С. 12.

Аҳмад Дониш. Рисола ёхуд манғитлар хонадони салтанатининг қисқача тарихи / Таржима ва изоҳлар муаллифи Қ.Йўлдошев. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2014. 37-б.

Аҳмад Дониш. Ўша асар. 37-б.

Morrison A.S. Russian Rule in Samarkand, 1868–1910. A Comparison with British India. – Cambridge: Cambridge University Press, 2008. P. 30.

Morrison A.S. Ibid. Pp. 33–34.

Morrison A.S. Ibid. P. 34.

Morrison A.S. Ibid. P. 34.

Morrison A.S. Ibid. P. 31.

Morrison A.S. Ibid. P. 32.